मातातीर्थ कुण्ड नजिकै चन्दन भराटेश्वर महादेव मन्दिर रहेको हुनाले सोही महादेव मन्दिरका नामबाट साबिकमा गाउँ विकास समितिको नाम महादेवस्थान रहेको भनिन्छ ।
त्यस्तै, मातातीर्थ कुण्डकै नामबाट साविकमा मातातीर्थ गाउँ विकास समिति पनि कायम रहेको थियो । चन्द्रागिरि पर्वतको काखमा रहेको धार्मिक, ऐतिहासिक तथा सांस्कृतिक रुपले अति महत्वपूर्ण देवस्थलका रुपमा रहेको मातातीर्थ कै नामबाट यस ठाउँको नाउँ मातातीर्थ रहेको पाइन्छ ।

हरेक वर्ष बैशाख कृष्ण औंसीलाई मातृऔंसी अर्थात आमाको मुख हेर्ने औंसीका दिनका रुपमा मनाइन्छ । यस दिन यहाँ ठूलो मेला लाग्दछ ।
टाढा टाढाबाट मेला भर्न नरनारीहरू आउने गर्दछन् । नुहाउनका लागि कुण्ड रहेको छ । वनकै छेउमा भएकोले यहाँ रहेका १२ वटा ढुङ्गेधाराहरुबाट पानी निरन्तर आइरहन्छ । ‘यहाँ ढुङ्गेधारा र जलपोखरी (कुण्ड) राजा जय विष्णु मल्लद्धारा वि.सं.१७९६ मा स्थापित भएको मानिन्छ’ (डा.ऋषिप्रसाद शर्मा ) आमा नहुनेहरुले कुण्डमा आमाको मुख हेर्ने, तीर्थश्राद्ध तर्पण गर्ने तीर्थाटन क्षेत्र भएकोले मातातीर्थको रुपमा प्रसिद्ध छ । यही कारणले यस स्थानको नाम मातातीर्थ रहन गएको हो ।

नैकाप (सिँर) को नाम कसरी जुर्यो होला ? यो लेख पढेपछि भन्नुहुनेछ मलाई यो चाँहि तथ्य ठीक लाग्यो

मातातीर्थको महिमाबारेको एउटा लोककथन चाँहि यस्तो रहेको छ । ‘थानकोट नजिकैको मातातीर्थमा उहिले एकचोटि त्यहाँ गाईबस्तु चराउन लगेका गोठाला केटाकेटीहरुमध्ये एक जनाले त्यहाँ पानी भएको कुण्डमा यसो हेर्न पुग्दा दिवंगत भइसकेकी आफ्नी आमाको मुख देखेछ । त्यसपछि उसले खान भनेर बोकेर ल्याएको रोटीको एक टुक्रा त्यहाँ पानीमा खसाल्दा उसकी मरिसकेकी आमाले त्यो रोटी खाइन् । यो कुरा अरु गोठालाहरुले पनि थाहा पाए ।
त्यसपछि सबले रोटीका टुक्रा कुण्डका पानीमा फाल्न थाले । फलतः आमा हुनेहरुले फालेका रोटीजति कुण्डकै पानीमा डुबे भने आमा नहुनेहरुले फालेका रोटीचाहिँ, आ-आफ्ना दिवंगत भइसकेका आमाहरुले आएर क्वाप्पक्वाप्प खान थाले । यो अद्भुत घटना एक कान, दुई कान भएर सब गाउँलेहरुले थाहा पाए । तर भोलिपल्ट ती आमा नभएका गोठालाहरुले नै रोटी फाल्दा पनि कसैका पनि मरिसकेका आमाहरु त्यहाँ देखा परेनन् । अनि ती दिवंगत आत्माहरु त्यहाँ देखा परेको दिनचाहिँ बैशाख कृष्ण औंसी परेको रहेछ र त्यही बेलादेखि त्यो कुण्डको नाम नै मातातीर्थ रह्यो र प्रत्येक वर्ष बैशाख कृष्ण मातृऔंसीको दिन त्यहाँ ठूलो मेला लाग्न थाल्यो ’ (संस्कृतिविद् एवं शाताब्दी पुरुष सत्यमोहन जोशी) ।

मातातीर्थ गोपाल वंशको बसोबास भएको क्षेत्र हो ।

कसरी रह्यो ढुङ्गाअड्डाको नाम ? धेरैलाई यो बारेमा पत्तो नै छैन

अहिले पनि नेवार भित्र ‘ग्वा’ र ‘हले’ भनेर चिनिने ‘सापु’ र ‘मेपु’ अर्थात गाईपालक गोपालवंश र भैंसीपालक महिषपालको बसोवास थानकोट, टिष्टुङ टौखेल, चित्लाङ क्षेत्रका गाउँहरूमा छन् । राइट वंशावली अनुसार गोपालवंशका भुक्तमान देखि यक्ष गुप्तसम्मका ८ राजाले मातातीर्थमा बसी ५२१ वर्ष शासन गरेको कुरा लेखेका छन्

गोपालहरु सातजना महिलाहरुको नेतृत्वमा काठमाडौंका सात गाउँमा विभाजित भए– सतुङ्गल, भोसिगाउँ ( बोसिगाउँ ) मच्छेगाउँ, टौखेल, कीर्तिपुर, लोहोङ्कोट र नगम (पाँगा) । सम्भवतः यो सातगाउँ काठमाडौँ उपत्यकाको पहिलो बस्ती हुनुपर्छ, जुन नवपाषाण युगको प्रारम्भमा गाई-भैसीपालकहरु स्थिर रुपमा बस्न थालेपछि सुरु भएको हो । त्यसको स्मृतिमा यो सातगाउँ पर्व सुरु भएको हुन सक्छ ।

महिलाको नेतृत्वमा बस्ती बसेका कारण सात गाउँमा अजिमा (बजु  को पूजा हुन्थ्यो । तर, पछि गाईबस्तुहरुको हेरचाह गर्ने पुरुषहरुको भूमिका महत्वपूर्ण हुँदै गएपछि उनीहरु कविला प्रमुख हुने परम्परा सुरु भयो र अजिमाको सटृामा अजुद्य्यो (बाजे) हरुको पनि पूजा सुरु भयो (निरिश नेपाल, रोलम्ब, जनवरी-मार्च १९८३ ) । त्यसपछि काठमाडौँ उपत्यकाको समाज मातृसत्तात्मकबाट पितृसत्तामा गयो (इतिहासकार भोगीराज चाम्लिङ) ।

थंक्वाठ/थानकोट गोदाम (चाैर) को नाम कसरी जुर्यो होला ? (दुर्लभ भिडिओसहित)

यस क्षेत्रमा रहेका विभिन्न बस्तीहरुमध्ये ‘किसिपिडी’ बस्ती पनि धेरै पुरानो हो । यहाँ लिच्छविकालका अभिलेखहरु प्राप्त भएका छन् । ‘ लिच्छविकालमा यस बस्तीलाई ‘किचप्रिचिङ्गग्राम’ भनिन्थ्यो, भने मध्यकालमा ‘हस्तीनापुर’ भन्ने चलन चल्यो (धनबज्र बज्राचार्य ) ।
हस्तीनापुर रहेपनि बढी चलन चल्तीमा आएको नामचाँहि ‘किसिपिडी’ नै हो । किसिपिडी नाम हात्तीसँग सम्बन्धित देखिन्छ । नेपाल भाषामा ‘किसि’ भनेको हात्ती हो । यहाँ पहिले हात्ती पालिन्थ्यो र सरकारी हात्तीका निमित्त यहाँबाट घाँस समेत लानु पर्ने व्यवस्था त्यसबेला थियो भनि बुढापाकाहरु बताउनु हुन्छ । त्यसैले यस ठाउँको नाम किसिपिडी रहेको भनिन्छ ।

काठमाडौं उपत्यका अर्थात नेपाल मण्डलमा नेवार समाजमा पाइने मातृसत्तात्मक संस्कृति युगदेखिनै मानवहरुको बसोबास भएको स्थान मातातीर्थ पनि भएकोले यो मातृसत्तात्मक स्थान हुन सक्छ । मातातीर्थको नाम मातातीर्थ रहनुमा कतै मातातीर्थ क्षेत्रमा माता (महिला) कै नेतृत्वमा समाज चलेका कारण (जस्तै मणिचुरमा बज्रयोगिनीको नेतृत्वमा रहेझैं) मातातीर्थका नामले त्यस बखत संकेत गरिएको पनि हुनसक्छ ।