थानकोट ।

शनिबार साँझ चन्द्रागिरि-४ थानकोटस्थित सिलाफल पोखरीमा राँगोको टाउको लुकाउने जात्रा सम्पन्न भएको छ । हजाराैं मानिसहरू सो राँगोको टाउको लुकाउने जात्रामा सहभागी भएका छन् ।

यस्तो छ थानकोटमा राँगोको टाउको लुकाउने जात्राको किंवदन्ती जुन भीमनारायण श्रेष्ठले लेख्नुभएको हो ।

काठमाडौंको पश्चिम भू-भागस्थित चन्द्रागिरि पर्वतमाला स्थित चन्द्रागिरि भञ्ज्याङ्गको काखमा पूर्वोत्तर फर्किएको शान्त सुन्दर विशाल स्वरूपमा फैलिएको प्राचीन ऐतिहासिक नगरी शोणितपुरलाई हिजोआज थानकोट नामले चिनिन्छ । द्वापरयुगका बलवान पराक्रमी राजा वाणसुरको कथासँग सम्वद्ध शोणितपुर नगरीको पौराणिक नाम भाषावंशावली अनुसार सुप्रभानगरी हो । यही शोणितपुर नगरीमा प्रचलित पञ्चाङ्ग तिथिअनुसार विभिन्न जात्रापर्वहरू प्राचीनकालदेखि हालसम्म जीवन्तरुपमा चलाई रहेको छ  ।

तिनै जात्रापर्वहरू मध्ये अन्यत्र नभएको अनौठो, अपत्यारिलो र रोमाञ्चक किसिमको जात्रा यहाँ मनाउने गरिन्छ । नेपालभाषामा छ्याछि  “तु” तु”, (नाय्खि‘ बाजाको ताल) गरेर म्येय्या छ्योँ कुबिईगु (राँगाको टाउको बोक्ने) भनिन्छ । यो जात्रा राँगाको टाउको लुकाउने जात्राको नामबाट पनि प्रसिद्धि पाएको छ । यो जात्रा कहिलेदेखि शुरू भएको भन्ने एकिन तिथिमिति हालसम्म भेटाउन सकिएको छैन् । जनश्रुति अनुसार उहिले नरभक्षी राक्षसलाई मारेपछि त्यसको टाउको काटी बोकर त्यस दुष्टको खिल्ली उडाएर हर्सोल्लासकासाथ विजयोत्सव मनाइ लोकमनोरञ्जन एंवम् लोकपर्व मनाउँदै आएको पाइन्छ । हालसम्म पनि यस पर्व अर्थात् जात्राको प्रचलनलाई जीवन्त रूप दिई उक्त राक्षसको टाउकाको प्रतिक राङ्गाको टाउको बोकी जात्रा गर्ने चलन चलाई आएको पाइन्छ । जे होस् स्थानीय नेवार समुदायलगायत अन्य जातिबीच पनि निकै लोकप्रिय, रोचक एवं उत्तेजक मानिने यस जात्रालाई उहिले लोकमनोरञ्जनको साथै महत्वपूर्ण साँस्कृतिक पर्वको रूपमा मानिन्थ्यो ।

आजका पुस्तामा पनि परम्परागत त्यस धारणामा परिवर्तन आएको छैन् । साँस्कृतिक पर्व मनाउन बरू थप उत्साह र सक्रिय सहभागिताको भावना बढेको पाइन्छ । किनभने यस जात्राको उद्देश्य नै समाजका दुष्ट र बदमाशलाई सार्वजनिक रूपमा दिइने दण्ड वा सजायको प्रतीक स्वरूप प्रस्तुत गरिएको छ । जसले अरुलाई दुःख कष्ट दिन सधैँ तत्पर र अग्रसर भइरहन्छ त्यसता किसिमका व्यक्ति वा प्रवृत्तिका विरूद्व सारा गाउँलेहरू नै एकजुट भएर समाजबाट सदा-सदाका लागि अन्त्य गराउन पछि पर्दैनन् भन्ने कुराको सङ्केत र सन्देश यस जात्राको मुख्य अभिप्राय रहेको पाइन्छ ।

यस प्रकार यो राँगाको टाउको लुकाउने जात्राले एकातिर दुष्टको अन्त्य गर्ने र अर्कोतिर साँस्कृतिक मनोरञ्जनको मिठास समेत प्रदान गर्ने गर्दछ । यही अवधारणाका साथ शोणितपुर, थानकोटका वर्तमान पुस्तासमेत प्रत्येक वर्ष गाईजात्रा पर्वको साँझ यो जात्रा रोमाञ्चक प्रस्तुतिका साथ मनाएर हाँस्ने, हँसाउने र साँस्कृतिक धरोहरलाई जोगाई राख्न भरमग्दुर प्रयास गर्दछन् । वास्तवमा स्वास्थ्यका लागि हाँस्नु जति आवश्यक छ त्यत्तिकै आवश्यक दायित्व पनि छ असामाजिक चरित्रका अशिष्ट चरित्रहरुको अन्त्य गर्नु  । यो त्यही मान्यतामा आधारित प्रचलनमा रहेको उत्सव हो । त्यसैले रागाँको टाउको लुकाउने जात्राले स्थानीय बासिन्दामा सधैँ सकारात्मक सन्देश सम्प्रेषित गरिरहेको अनुभव गर्न सकिन्छ । यो जात्राका चलन बारे व्याख्या गर्नु अगाडि यससँग सम्बन्धित किम्वदन्तीमाथि प्रकाश पारिँदा जात्राको परम्परागत मान्यता अझ स्पष्ट हुने निश्चय छ ।

किंम्वदन्ती अनुसार शोणितपुर, थानकोटमा त्यसबेला एउटा नरभक्षी राक्षस आएर गाउँलेलाई मार्दै खाने क्रम तीव्र भयो । यसले क्रमशः गाउँका बासिन्दा निख्रिँदै जान थाले । गाउँमा एक प्रकारको त्रास, भय र सन्नाटा तथा आपत्ति सिर्जना भयो । त्यस राक्षसले दिनदिनै जथाभावी मान्छे खाने क्रमलाई केही कम गर्न गाउँलेद्धारा दिनको एक जना मान्छे आफैं राक्षसको आहार बन्न आउने वाचा भयो । यो क्रमले जो पायो उही मान्छे मर्ने र गाउँमा विद्यमान हाहाकार केही कम त भयो । तर दिनहुँ एक-एकजना राक्षसको आहार बन्न जानु त्यति सजिलो काम थिएन । ज्यानको माया त सबैलाई हुने नै भयो । त्यसमाथि विना दोष, विना रोग घरपरिवार, आफन्त सबैलाई रूवाएर मृत्युको मुखमा जानु अनि स्वस्थ आफ्नो ज्यान व्यर्थ दुष्ट राक्षसका लागि बलिदान दिनु कसैका निम्ति पनि स्वीकार्य थिएन ।

बसुदैव कुटुम्वकमको भावनाले रमाइलोसँग हाँसिखुसी रहँदै आएका गाउँलेबीच अप्रत्याशित आएको त्रासदीपूर्ण सङ्कटले मर्माहित हुन थाले । यस असामाजिक र अशिष्ट राक्षसको शोषणबाट मुक्तिका लागि गाउँलेहरूले अनेक उपायको खोजी गरे । त्यसै क्रममा उनीहरूले यहाँ विराजमान आराध्यदेव भगवान आदिनारायण समक्ष बिन्ती बिसाउन पुगे । गाउँलेको चित्कारबाट भगवान आदिनारायणलाई दया लाग्यो । यस नगरका आराध्यदेवका रूपमा पुजित भगवान आदिनारायणले त्यसपछि मुक्तिको उपाय खोजे । त्यही खोजाइको क्रममा नरभक्षी राक्षसलाई सधैँका लागि गाउँबाट लखेट्ने र त्यसअघि उसलाई कठोर सजाय दिने प्रतीज्ञा भगवान आदिनारायणबाट भयो ।

त्यसपछि आराध्यदेव भगवान आदिनारायणबाट आफ्ना भक्तजनको जीवन रक्षा गरी गाउँमा पुनः सुख र शान्ति फर्काउन आराध्यदेवबाट शिवको आराधना गरी भ्यागुताको रूपधारणा गरे । एकदिन नरभक्षी राक्षसको आहार हुन भ्यागुता रूपी भगवान ती राक्षस सामुन्ने उपस्थित भए । आफ्नो आहार भ्यागुतो त्यो पनि पेट नै नभरिने देखेर राक्षस क्रोधित बन्यो । उसको क्रोधलाई झन बढाउन भ्यागुताले राक्षसको घमण्डलाई चुनौति दिँदै आफूलाई खान पटक-पटक अनुरोध गर्यो । फुच्चे भ्यागुतोको चुनौतिबाट रीसले चुर हुँदै राक्षसले भ्यागुतोलाई समाउन खोज्यो । तर भ्यागुतोलाई खानु त के कुरा समात्न ठूलै शक्तिको प्रयोग गर्यो । भ्यागुता उफ्रिदै पछि सर्दै धापिलो ठाउँमा पुग्यो । भ्यागुता समाउने प्रयत्नमा राक्षस त्यही धापको दल्दलमा जाक्किन पुग्यो । यो खबर वायुवेगमा गाउँबासीमा छायो । मान्छे मारेर खाने राक्षसलाई बचाउन कोही मान्छे तयार थिएनन् । बरू सारा गाउँले मिलेर त्यस दुष्ट नरभक्षीलाई ढुङ्गामुडाले हिर्काउन थाले । त्यतिले पनि चित्त नबुझी उसको टाउको काटेर बोकेर ल्याई नाच्दै, गाउँदै नगर परिक्रमा गर्न गाउँलेहरू एकजुट भए । यता भ्यागुता रूप धारण गरेका भगवान आदिनारायण पनि खुशी भई पूर्ववत आदिनारायणको रूपमा फर्की आराध्यदवेव शिवलाई शिरमा राखी सबैबाट पूजित भई रहे ।

यता आफ्ना पतिको त्यो हालत देखेर राक्षसनी रूदै, चिच्याउँदै त्यहाँ आई । उसलाई पनि गाउँलेहरूले समातेर पाता फर्काइ बाँधे । आफ्ना आफन्तलाई जिउँदै खाएर सताउनेलाई सजाय दिन पाएकामा विगतका शोक सम्झिँदै सारा गाउँबासी उत्तेजित भई राक्षसनीलाई सिस्नोपानीले पिट्दै दुईजनाले पाखुरा समाई बेरूपकासाथ मारिएका राक्षसको टाउको बोकी नगर परिक्रममा गरी रमाइलो गर्न थाले । यसपछि गाउँको किनारामा रहेको सिलाफः पुखु (सिलाफल पोखरी) मा दक्षिण-पूर्वी कुनाबाट राक्षको टाउको र राक्षसनीलाई फालिदिए । यसरी गाउँको त्राश, सन्नाटा र आपत्ति विस्तारै हराउँदै गयो । अर्को वर्षदेखि नगरवासीले त्यही नरभक्षी राक्षस राक्षसनी अन्त्य भएको खुसियालीमा उत्सव मनाउन थाले । यही परम्पराले साँस्कृतिक जात्राको रूप लियो ।

यस प्रकार राक्षसबाट मुक्ति पाएको हर्षमा यो पर्व मनाउन थालिएको हो । यसै पर्वमा अपमानपूर्वक राक्षसको टाउकोको प्रतिक राँगाको टाउको पोखरीमा फाल्ने र लुकाउने गरिन्छ । भगवान आदिनारायण रूपी भ्यागुतालाई भने सम्मानजनक चौरासीव्यञ्जन खानेकुरा तयार गरी श्रावण पूर्णिमाका दिन अर्थात त्यो जात्रााको अघिल्लो दिन पूजाआजाकासाथ व्याँजा नकेगु (भ्यागुतालाई भात खुवाउने) भनी भात खुवाइने परम्परा रहेको छ । भनिन्छ ‘भ्यागुतालाई भात खुवाउने यही पर्वले चाडकै स्वरूप विस्तारित भयोे । आज पनि प्रत्येक श्रावण पूर्णिमाका दिन (जनाई पूर्णिमा) भ्यागुतालाई भात खुवाउने र पूजाआजा गरिने सँस्कृति रहेको छ ।

उक्त टाउको लुकाउने जात्राको शुभारम्भ गाईजात्राको झाँकी (दिवङ्गत आत्माको चिरशान्तिका लागि गाई र जोगीको भेषमा सिंगारिएका बालक) प्रदर्शन देवस्थलको साथै नगरपरिक्रमा गरी सम्पन्न भएपछि साँझपख नाय्खिं च्वय्किगु (उहिले नेवार समुदायमा विशेष सार्वजनिक सूचना गर्न पर्दा नाय्खिं बाजा बजाई टोलटोलमा पताःसिं (कटुवाल) ले खबर पुर्याउने चलन जस्तै) गरिन्छ । यसमा स्थानीय खड्गी र कुसुले (कपाली) जातिको साथै अन्य हांस्यव्यङ्ग प्रस्तुत गर्ने व्यक्तिहरूद्वारा यो नाय्खिं च्वय्किगुबाट हास्यव्यङ्ग्यात्मक प्रस्तुतिकासाथ छ्याछिँ तुँ तुँ …. तालमा नाय्खिं बाजा बजाउँदै निश्चित क्षेत्र परिक्रमा गर्दछन् । यही नाय्खिं च्वय्किगुबाट राँगाको टाउको लुकाउने जात्रा शुरू हुन लागेको सङ्केत गर्दै सो जात्रामा उपस्थित हुन निम्तो दिँदै गरिने यो नाय्खिं च्वय्किगु यात्रा हेर्न पनि मान्छेको उत्तिकै उत्सुकतापूर्ण भीड देख्न सकिन्छ । यिनै उत्सुकता र खुसियालीको विश्राम हुँदानहुँदै कोतघरबाट बाजागाजासाथ राँगोको टाउको बोक्ने जात्राको थालनी भइसक्दछ ।

यस जात्रामा नरभक्षी राक्षसको प्रतीक मानिएका राँगोको टाउको बोकाएर एकजना व्यक्तिलाई हिँडाइन्छ । उक्त व्यक्तिलाई जोकरको रूपमा सिङ्गारिएको हुन्छ । त्यसैले उसलाई देख्नासाथ रमिते दर्शकहरू नहाँसी रहन सक्दैनन् । कपाल र अनुहारमा रङ्गीविरङ्गी पोतिएका त्यस्तै अर्को एकजना पक्सीँ ( नरभक्षी राक्षसकी पत्नी राक्षसनीको रूप) लाई सारी, चोलो लगाई बायाँ हातमा कलःः (निगालोको मसिनो चोयाले बुनेको हातमा झुण्ड्याउने पूजाथाली) र सारीको मोजा समाउन लगाई दायाँ हात निधारमा (आँखामा घाम छेक्न खोजे जस्तो र लाजले अनुहार छोपे जस्तो गरी) लङ्गडो तालमा हिँडाइन्छ । पक्सीँलाई पाखुरामा समातेर हिँडाउने दुईजना व्यक्तिहरूको पहिरन पनि दर्शककालागि हाँसोलाग्दो नै हुने गर्दछ । स्वरूप विरूपमा रहेका ती व्यक्तिहरूले हातमा सिस्नोका मुठ्ठा लिएका हुन्छन् । यसमा नायुखिँ बाजाको साङ्गीतिक गुञ्जन छ्याछिँ तुँ तुँ छ्याछिँ तुँ…………… तथा दर्शकवर्गको हाँसो, ताली र चिच्याहटले जात्राको वातावरणलाई रोमाञ्चक एवम् मनोरञ्जनपूर्ण पारिदिन्छ । यतिमात्रै होइन यी विचित्रका तामझामको पछाडि लाखेनाचको प्रदर्शनले थप साँस्कृतिक पहिचानको मौलिकता प्रस्तुत गर्दछ ।

यस किसिमको अनौठो र रोमाञ्चक प्रस्तुतिका साथ जात्रालाई शोणितपुर (थानकोट) क्षेत्रस्थित कोतघरबाट देवमार्ग – झ्यालम्पाटी, च्वछेँ,  सिकःछेँ, याकःछेँ, चाफल्चा हुँदै नासः, बाकुननि, ताहा फः, लाय्ब आदि टोल परिक्रमा गराइन्छ । त्यसपछि स्थानीय सिलाफल टोलमा पु¥याएपछि त्यहाँको सिलाफः पुखू (सिलाफल पोखरी) मा तीनपटक परिक्रमा गराइन्छ । यो परिक्रमापछि राँगाको टाउकोलाई पोखरीको दक्षिण–पूर्वी कुनाबाट पोखरीमा फालिन्छ । जात्रामै हात समातेर ल्याएकी पक्सीँ (राक्षसकी पत्नी मानिएकी व्यक्ति) लाई पनि त्यही पोखरीमा फालिन्छ । अब राक्षस मर्यो भनी सीं बाजँ (मृत शरीर घाटमा लैजाँदा बजाइने नाय्खिँ बाजाको ताल) बजाइन्छ । यसरी गाउँबासीलाई सताउने र मान्छे खाने दुष्ट राक्षस, राक्षसनी मरेको खुसियालीमा स्थानीयबासी हाँसोठट्टा गरी रमाइलो गर्दछन् ।

यसरी नै पोखरीमा फालिएको राँगाको टाउकालाई लुकाउने र खोज्ने बीचको लुकामारी प्रतिस्पर्धा पनि जात्राका क्रममा अत्यन्तै रोमाञ्चक किसिमको हुने गर्दछ । लुकाउने र भेट्टाउने समूहको रमाइलो खेल निकै समयसम्म कायमै रहन्छ । रमिते दर्शकलाई मनोरञ्जन दिने उद्देश्यले यो क्रममा उनीहरूबीच पनि उछिनपाछिनको खेल एउटा पृथक आन्दोलनको प्रस्तुतिकै रूपमा देखापर्दछ ।

कुनबेला, कहाँनिर राँगाको टाउको कसले फेला पार्न सक्छ भन्ने उत्सुकताले जात्रा हेर्न पोखरीको वरिपरि उपस्थित जनसमुदाय उत्तेजित भइरहेका हुन्छन् । त्यही उत्तेजना र प्रतीक्षालाई शान्तपार्दै अन्त्यमा राँगाको टाउको खोजेर फेला पार्ने समूहलाई स्वागत गरिन्छ । उक्त टाउको भेटृाएपछि बाजागाजाकासाथ त्यहाँबाट सी बाजा बजाई कोतघर (राँगाको टाउको बोकी जात्रा प्रारम्भ भएको ठाउँ) तर्फ प्रस्थान गराइन्छ । त्यसो त लुकाएको टाउको खोज्ने समूह (खड्गी जाति) ले त्यो खोजेर फेला पार्न नसकेमा जरिवाना तिनुपर्ने प्रचलन पनि छ । खड्गीहरूको गुठीद्वारा यसको व्यवस्था गरिएको छ । तिनै गुठीका गुठियारले भेट्टाएको टाउकाको मासु भाग लगाएर भोज खाएर रमाइलो गर्दछन् । यो जात्राको प्रारम्भ नरभक्षी राक्षसबाट मुक्ति दिलाएका भ्यागुता-भगवान आदिनारायण) लाई कृतज्ञतास्वरूप पूजआजा गरी चौरासी व्यञ्जन भोजन तयार गरी भात खुवाएर मनाउने गरिन्छ ।

प्राचीन शोणितपुरको यो जात्राकोसाथै यही दिनमा किसिपिँडि, मच्छेगाउँ र कीर्तिपुरमा समेत राँगोको खुटृा बोकेर जात्रा गरी गाउँ परिक्रमा गरी गाउँ बीचको पोखरी फाल्ने चलन रहेको छ । सायद यसै नरभक्षी राक्षसको हात खुटृाको प्रतिक राङ्गाको खुटृा पोखरीमा खसाल्ने गरिएको हुन सक्दछ । यसरी यो जात्रा परापूर्व कालदेखि नै प्रचलनमा आएको देखिन्छ । मुख्य रूपमा दुष्ट नरभक्षी रूपी राँगाको टाउको बोकेर जात्रा गरी पोखरीमा लुकाएर गरिने जात्रा हो यो । भगवान आदिनारायणबाट भ्यागुताको रुप धारण गरी मानव जातीको रक्षा गरेकाले यो जात्रामा भ्यागुताको भूमिका प्रमुख हुने गर्दछ । नरभक्षी राक्षसको अन्यायबाट सारा गाउँबासीलाई मुक्ति दिलाएकाले उनै भ्यागुताकै सम्झना र सम्मानमा नित्य चोखोकासाथ चौरासी व्यञ्जन भोजन तयार गरी भ्यागुतालाई भात खुवाएर यो जात्रा गर्ने परम्परा रहेको छ ।

त्यसैले ‘राँगा टाउको लुकाउने जात्रा’ भनिए तापनि भ्यागुता रुपी भगवान आदिनारायणको आदर र सम्मान समेत गरिएको पर्व पनि हो ।